SÖZCÜK TÜRLERİ 4
B - EDAT SOYLU SÖZCÜKLER
EDAT (İLGEÇ)
Kendi başına bir anlamı olmayan, diğer söz ve söz öbekleriyle kullanıldığında anlam kazanan, çoğu zaman eklendiği söz öbeğine sıfat, zarf gibi görevler kazandıran sözcüklerdir. Kimi edatlar cümlede tek başına kullanılıyor olsa bile, anlamlı olması ancak cümle içinde kullanılmasına bağlıdır.
Edatlar, sözcük türü olarak bağlaçlara yakın olduğundan bazen onlarla karıştırılabilir. Önce karışan edatlardan başlayarak önemli olanları inceleyelim. Sınavlarda çıkan edat, bağlaç sorularının daha çok anlama yönelik olduğunu da söyleyelim.
İle
Edat olarak cümlede değişik anlamlar verecek biçimde kullanılır. Daha çok kendinden önceki sözcüğe eklenerek “- le, - la” biçiminde görülür.
“Seyahate tren ile gidecekmiş.”
cümlesinde vasıta bildirir.
“Bu gece arkadaşlarla bizim evde toplanıyoruz.”
cümlesinde birliktelik bildirir.
“Ona yaptığının doğru olmadığını güzellikle anlattım.”
cümlesinde durum bildirir.
Burada “ile”nin edat ve bağlaç oluşu arasındaki ayrımı da belirtelim.
Cümlede “ile” sözünün olduğu yere "ve” sözünü koyduğumuzda anlam bozukluğu oluyorsa “ile” edat; olmuyorsa bağlaçtır.
“Elindeki sopayla gelene geçene vuruyordu.” cümlesini;
“Elindeki sopa ve gelene geçene vuruyordu.”
şeklinde söyleyemeyiz. Öyleyse buradaki “ile” edattır.
“Çantadaki kitapla defteri masanın üzerine koydu.” cümlesini;
“Çantadaki kitap ve defteri masanın üzerine koydu.” şeklinde söyleyebiliriz; anlamda bozulma olmaz. Öyleyse buradaki “ile” bağlaçtır.
Bağlaçlarla ya da diğer sözcük türleriyle karışan başka edatlar da vardır. Bunlar “yalnız, ancak, bir, tek” gibi edatlardır. Bu sözcükler kullanıldıkları cümlelerde “sadece” anlamını veriyorlarsa edat; “fakat” anlamını veriyorlarsa bağlaç görevindedirler. Bunları cümleler üzerinde gösterelim.
“O kadından şikayet eden yalnız sen değilsin.”
“Benim sözümü bir sen dinlemezsin zaten.”
“Bu odaya ancak beş kişi sığar.”
“Tek bu olay değil, daha birçok sebep var beni kızdıran.”
cümlelerinde altı çizili sözcükler “sadece” anlamına geldikleri için edat göreviyle kullanılmışlardır. Aynı sözcükleri değişik görevlerde de kullanabiliriz.
“Ben gelirim, yalnız yol parasını siz ödersiniz.”
“Söylediklerine inanmıyorum, ancak benim yapabileceğim bir şey yok.”
cümlelerinde altı çizili sözcükler “fakat” anlamına geldiklerinden bağlaç olarak kullanılmışlardır.
Bunların dışındaki edatları cümlelerle gösterelim.
“Buz gibi suyu vardı bu dağların.”
“Bu kitabı geri vermek üzere alabilirsiniz.”
“Aslında onu tanımıyor değilim.”
“Sabaha karşı kapı usul usul açıldı.”
“Şimdiye dek tek bir gün bile dediğin gibi davranamadı.”
“O günden sonra onu bir daha görmedim.”
“Senin bu inadın yüzünden aç kalacağız.”
“Ben oyumu senden yana kullandım.”
BAĞLAÇ
Kendi başına bir anlamı olmayan, cümlede eş görevli söz ya da söz öbeklerini hatta cümleleri birbirine bağlayan sözcüklerdir. Bağlaçlar edatlardan farklı olarak cümle içinde bağladıkları sözlerin görevlerinde herhangi bir değişme yapmazlar, cümleden çıkarıldıklarında anlamda değişme olsa bile bozulma olmaz.
Kimi bağlaçlar bağlayacakları sözcüklerin arasında kullanılır.
“Çiçekçiden karanfil ve gül aldım.”
Bazı bağlaçlar ise bağladıkları sözcük sayısınca artarak kullanılır. Cümleye değişik anlamlar katar.
“Bana ne kalem ne defter verdiler.” (hiçbiri)
“Bana hem kalem hem defter verdiler.” (hepsi)
Bazı bağlaçlar da cümleleri bağlamakla görevlidirler. Bunlar tek yüklemle kullanılamazlar.
“Mademki o bunu biliyor...”
sözü yüklemi olmasına rağmen anlamca tamamlanmış bir cümle değildir. Çünkü altı çizili bağlaç cümlede başka bir yüklemi daha gerekli kılıyor. Yani cümle;
“Mademki o bunu biliyor, niçin yanında konuşmuyoruz?”
şeklinde tamamlanabilir. Aynı özelliği aşağıdaki altı çizili bağlaçlarda da görebiliriz.
“Kitabı aldı, fakat bir daha geri vermedi.”
“Bilmiyorum, çünkü bu konuya çalışmadım.”
“Kimse onu dinlemiyor, oysa anlattıkları çok ilginç.”
“Gelecek, ama davet edilmeyi bekliyor.”
“Koşarak gara geldi, lakin tren gitmişti.”
“Yemek çok güzeldi, üstelik tatlı da yapmışlardı.”
“Okulu bitirdi, hatta dereceye bile girdi.”
Bazı bağlaçlar ise bir sözcük olmaktan çıkmış, bir söz öbeği haline gelmiştir.
“Herkes onunla alay ediyordu, ne var ki o bunu hiç önemsemiyordu.”
“Verdiği görevi yapamayacağımı anlayınca bana yardıma geldi; ne de olsa o halden anlayan biriydi.”
Bu bağlaçların dışında özelliği olan, yazımı yönünden eklerle karışan bağlaçlar da vardır. Bunların en önemlileri “de” ve “ki” bağlaçlarıdır.
“De” bağlacı
Cümlede başka şeylerin de olduğu anlamını veren ya da çekimli fiillerden sonra gelen “de”ler bağlaçtır. Kendinden önceki sözcükten ayrı yazılır, kendinden sonra hiçbir ek almaz. Cümleden çıkarıldığında cümlenin anlamı bozulmaz, ancak biraz daralır. Hal eki olan “-de” eki ise yer ve zaman bildirir, cümleden hiçbir zaman çıkarılamaz.
“Bahçede meyve ağaçları da vardı.”
cümlesinde “Bahçede” sözündeki “-de” hal ekidir. Çünkü yer bildiriyor; “nerede” sorusuna cevap veriyor. “meyve ağaçları da” sözündeki “da” bağlaçtır.
Çünkü cümlede ağaçlardan başka şeylerin de olduğunu bildiriyor. Ayrıca,
“Bahçe meyve ağaçları da vardı.” dediğimizde anlam bozulduğu halde, “Bahçede meyve ağaçları vardı.” cümlesinde anlam bozulmaz.
“Size geldim de seni bulamadım.”
“Çok çalıştı da kazandı.”
“Ki” bağlacı
Türkçede iki tür “ki”nin olduğunu biliyoruz. İsmin yerine geçene ve sıfat görevinde bulunana, ilgi eki denir. Bağlaç görevinde bulunan “ki” daha çok, açıklama yapılırken kullanılır ya da çekimli fiillerden sonra gelerek cümleye değişik anlamlar kazandırır. Daima ayrı yazılır ve kendinden sonra hiçbir ek almaz.
“Baktı ki çalışmak zor, işi bıraktı.”
“Bildiğini anlat ki gerçekleri görelim.”
“Üsküdar ki en eski yerleşim yerlerindendir, hala çok sakindir.”
cümlelerinde “ki”ler bağlaçtır.
“De” ve “ki” bağlaçları daha çok yazım kurallarında sorulur.
“İse” bağlacı
Cümlede daha çok karşılaştırma anlamı veren bir bağlaçtır. Bazen kendinden önceki sözcüğe eklenerek kullanılır.
Örneğin;
“ Hediyeyi annem beğendi, babamsa hiç önemsemedi.”
cümlesinde altı çizili ek bağlaçtır. Bu bağlacı şart anlamı veren “-se, -sa” ekiyle karıştırmamalıyız. Şart anlamı veren ek kendinden sonra ek aldığı halde, bağlaç, kendinden sonra hiç ek almaz. Üstelik şart anlamı da vermez.
“Sattıkları ev bu ev ise satın alalım.”
cümlesinde “ise” şart anlamında olduğu için bağlaç değildir. Ancak;
“Sattıkları bahçe güzeldi, ev ise pek işe yaramazdı.”.
cümlesindeki “ise” bağlaçtır. Çünkü şart bildirmeyip karşılaştırma bildiriyor.
ÜNLEM
Kendi başına bir anlamı olmayan, söz içinde, sevinme, korku, özlem, kızma gibi duyguları anlatan ya da seslenme bildiren sözcüklerdir. Söyleyişe göre anlam değişmesine uğrar.
– Yoo, ona dokunma!
– Eh, ben sana gösteririm!
– Ah haddini bilmez!
cümlelerindeki altı çizili sözcükler ünlemdir.
C - FİİLLER
FİİL (EYLEM)
Fiiller, kalıcı kavram ya da varlıkları karşılamaz. Bunlar hareketleri, oluşları, durumları karşılar. Mastar halinde bir hareketin adı olurlar: “yürümek, olmak, düşünmek vs.”
FİİL ÇEKİMİ
Fiillerin kip ve şahıs bildirecek biçimde düzenlenmesine denir. Bir çekimde kip mutlaka bulunur, ancak şahıs bazen bulunmayabilir. Çekimin daha iyi anlaşılabilmesi için “kip, zaman, şahıs” kavramlarının bilinmesi gerekir.
Fillerde Kip
Eylemlerin bir hareketi, oluşu, durumu ortaya koyuşu farklı şekillerde olur. Bazen bunlar bir başkasına haber verme şeklinde aktarılır, bazen bir koşula bağlanır, bazen istenen bir durum anlatılır. Buna fiilin kipi denir.
Türkçe’de kipler iki grupta incelenir. Bunlar haber kipleri ve dilek kipleridir.
1. Haber (Bildirme) Kipleri
Fiilin çekiminde kesin bir zaman ifadesi varsa, fiil haber kipindedir. Biz bunu fiilin çekimini adlandırırken açıklarız aslında. Örneğin; “gelecek” fiilinin çekimini söylerken “gelecek zamanla çekimlenmiş” deriz. İşte çekimi adlandırırken “zaman” ifadesini kullanıyorsak fiilin kipi “haber kipi”dir.
Bu kipin beş çekimi vardır. Bunları çekimleriyle birlikte gösterelim.
a. Bilinen Geçmiş Zaman (-di’li)
Eylemin yapılışının kesin olarak bilindiğini gösterir.
I. Tekil Şahıs al - dı - m
II. Tekil Şahıs al - dı - n
III. Tekil Şahıs al - dı
I. Çoğul Şahıs al - dı - k
II. Çoğul Şahıs al - dı - nız
III. Çoğul Şahıs al - dı - lar
fiil kip eki şahıs eki
Görüldüğü gibi fiiller altı şahsa göre çekimlenir. Bundan sonraki çekimlerimizde sadece örnekleri yazacağız; şahıs sırasını siz bu örneğe göre belirleyin.
b. Öğrenilen Geçmiş Zaman
Bildirilen işin yapıldığını, başkasından duyma şeklinde ifade eden çekimdir.
al - mış - ım al - mış - ız
al - mış - sın al - mış - sınız
al - mış al - mış - lar
“-miş” eki her zaman başkasından duyulma anlamı taşımayabilir.
“Elin kanamış, ne yaptın yine?”
cümlesinde “-mış” eki görülen bir durumu anlatmaktadır.
“Sıcak sobanın başında uyuyakalmışım.”
cümlesinde ise sonradan farkına varılan bir durum anlatılmaktadır.
c. Şimdiki Zaman
Eylemin söylendiği anla yapıldığı ânın bir olduğunu gösterir.
Çalış - (ı)yor - um Çalış - (ı)yor - uz
Çalış - (ı)yor - sun Çalış - (ı)yor - sunuz
Çalış - (ı)yor Çalış - (ı)yor - lar
Parantez içinde gösterilen ses, ünlüyle biten fiillerde görülmez: “uyu - yor”
Fiile şimdiki zaman anlamı veren, hatta “-yor” ekinden daha kesin bir biçimde “işin üzerinde olma” anlamını veren bir diğer ek de “-makta, -mekte” ekidir. Mastar ekiyle “-de” hal ekinin kaynaşmasından oluşan bu ek günümüzde tamamen şimdiki zaman anlamı veriyor.
Gel - mekte - y - im
Gel - mekte - sin
Gel - mekte
Gel - mekte - y - iz
Gel - mekte - siniz
Gel - mekte - ler
Hatta bazı kullanımlarda bu ekin “-mada, -mede” şekillerine dönüştüğü görülür.
“Ölüm indirmede gökler, ölü püskürmede yer”
dizesinde altı çizili fiiller bu şekilde çekimlenmiştir.
d. Gelecek Zaman
Eylemin, söylendiği andan sonra yapılacağını ifade eder.
Sor - acak - ım (soracağım)
Sor - acak - sın
Sor - acak
Sor - acak - ız (soracağız)
Sor - acak - sınız
Sor - acak - lar
e. Geniş Zaman
Fiilin herhangi bir zamanda yapılabildiğini gösterir.
Koş - ar - ım
Koş - ar - sın
Koş - ar
Koş - ar - ız
Koş - ar - sınız
Koş - ar - lar
2. Dilek (isteme) Kipleri
Bu kiplerde zaman anlamı yoktur. Örneğin; “gitmeliyim” sözünde bu işin ne zaman yapılacağı değil, gitmenin arzu edildiği anlatılmak isteniyor. Dilek kiplerinin dört çekimi bulunuyor.
a. Gereklilik Kipi
Eylemin yapılması gerektiğini anlatan kiptir. Bazen cümleye ihtimal anlamı da katabilir. Ancak daha çok zorunluluk bildirir.
Sor - malı - y - ım
Sor - malı - sın
Sor - malı
Sor - malı - y - ız
Sor - malı - sınız
Sor - malı - lar
“Bu yazıyı iki saatte bitirmeliyim.” cümlesinde gereklilik,
“Şimdiye dek eve gelmiş olmalı.” cümlesinde ihitimal anlamı verir.
b. Şart Kipi (Dilek- Koşul)
Bazı cümlelerde dilek, bazılarında koşul anlamı katan fiil çekimidir.
Bul - sa - m
Bul - sa - n
Bul - sa
Bul - sa - k
Bul - sa - nız
Bul - sa - lar
“Şu okul bir bitse de rahatlasak.” cümlesinde istek,
“Kapıyı açsa beni görecekti.” cümlesinde koşul anlamı verir.
c. İstek Kipi
Eskiden çok kullanılan ancak günümüzde oldukça sınırlı bir kullanım alanı bulunan fiil kipidir. “-a, -e” eki kullanılarak yapılır.
Bil - e - y - im (-eyim)
Bil - e - sin
Bil - e
Bil - e - lim
Bil - e - siniz
Bil - e - ler
Bunlardan en çok birinci tekil ve birinci çoğul şahıslar kullanılır.
“Son yazdığım şiiri getireyim.”
“Anlat da neler olduğunu, biz de bilelim.”
cümlelerinde bu kipi görüyoruz.
d. Emir Kipi
Eylemin yapılması gerektiğini buyruk şeklinde bildiren çekimdir. Birinci tekil ve birinci çoğul şahsın emir çekimi yoktur. Emir kipinin çekimi şahıs ekleri ile yapılır.
----- -----
gel gel - in (gel - iniz)
gel - sin gel - sin - ler
Görüldüğü gibi emir kipinin birinci tekil ve birinci çoğul şahıslarında çekimi yoktur.
“Yarın bize biraz erken gel.”
“Çıkın odadan hepiniz.”
cümlelerinde altı çizili fiiller emir kipiyle çekimlenmiştir.
Fiil Çekimlerinde Olumsuzluk
Fiillerin olumsuz biçimleri, kip eklerinden önce “-ma, -me” olumsuzluk ekinin getirilmesiyle yapılır.
Koş - tum
Koş - ma - dı - m.
Gel - miş - sin Gel - me - miş - sin
Bırak - acak Bırak - ma - y - acak
Sor - malı - y - ım Sor - ma - malı - y - ım
Olumsuz çekimde tek özel durum, geniş zamanın çekiminde görülür.
Bunda olumsuzluk eki, zaman eki ve şahıs eki tamamen kaynaşmış durumdadır.
Bil - ir - im
Bil - ir - sin
Bil - ir
Bil - ir - iz
Bil - ir - sin - iz
Bil - ir - ler
Bil - mem
Bil - mezsin
Bil - mez
Bil - meyiz
Bil - mezsiniz
Bil - mezler
Fiil Çekiminde Soru
Fiil çekiminin soru şekli “mı, mi” ile yapılır. Buna soru eki diyenler olduğu gibi soru edatı diyenler de vardır. Fiil çekiminde “mi” bazen kip ekiyle şahıs eki arasında, bazen şahıs ekinden sonra gelir.
Geldin
Gelmişiz
Geliyorsun
Gelmeliyim
Gitsek
Gideyim
Geldin mi?
Gelmiş miyiz?
Geliyor musun?
Gelmeli miyim?
Gitsek mi?
Gideyim mi?
altı çizili çekimlerde şahıs ekinden sonra diğerlerinde kip ve şahıs ekleri arasına girmiştir.
B - EDAT SOYLU SÖZCÜKLER
EDAT (İLGEÇ)
Kendi başına bir anlamı olmayan, diğer söz ve söz öbekleriyle kullanıldığında anlam kazanan, çoğu zaman eklendiği söz öbeğine sıfat, zarf gibi görevler kazandıran sözcüklerdir. Kimi edatlar cümlede tek başına kullanılıyor olsa bile, anlamlı olması ancak cümle içinde kullanılmasına bağlıdır.
Edatlar, sözcük türü olarak bağlaçlara yakın olduğundan bazen onlarla karıştırılabilir. Önce karışan edatlardan başlayarak önemli olanları inceleyelim. Sınavlarda çıkan edat, bağlaç sorularının daha çok anlama yönelik olduğunu da söyleyelim.
İle
Edat olarak cümlede değişik anlamlar verecek biçimde kullanılır. Daha çok kendinden önceki sözcüğe eklenerek “- le, - la” biçiminde görülür.
“Seyahate tren ile gidecekmiş.”
cümlesinde vasıta bildirir.
“Bu gece arkadaşlarla bizim evde toplanıyoruz.”
cümlesinde birliktelik bildirir.
“Ona yaptığının doğru olmadığını güzellikle anlattım.”
cümlesinde durum bildirir.
Burada “ile”nin edat ve bağlaç oluşu arasındaki ayrımı da belirtelim.
Cümlede “ile” sözünün olduğu yere "ve” sözünü koyduğumuzda anlam bozukluğu oluyorsa “ile” edat; olmuyorsa bağlaçtır.
“Elindeki sopayla gelene geçene vuruyordu.” cümlesini;
“Elindeki sopa ve gelene geçene vuruyordu.”
şeklinde söyleyemeyiz. Öyleyse buradaki “ile” edattır.
“Çantadaki kitapla defteri masanın üzerine koydu.” cümlesini;
“Çantadaki kitap ve defteri masanın üzerine koydu.” şeklinde söyleyebiliriz; anlamda bozulma olmaz. Öyleyse buradaki “ile” bağlaçtır.
Bağlaçlarla ya da diğer sözcük türleriyle karışan başka edatlar da vardır. Bunlar “yalnız, ancak, bir, tek” gibi edatlardır. Bu sözcükler kullanıldıkları cümlelerde “sadece” anlamını veriyorlarsa edat; “fakat” anlamını veriyorlarsa bağlaç görevindedirler. Bunları cümleler üzerinde gösterelim.
“O kadından şikayet eden yalnız sen değilsin.”
“Benim sözümü bir sen dinlemezsin zaten.”
“Bu odaya ancak beş kişi sığar.”
“Tek bu olay değil, daha birçok sebep var beni kızdıran.”
cümlelerinde altı çizili sözcükler “sadece” anlamına geldikleri için edat göreviyle kullanılmışlardır. Aynı sözcükleri değişik görevlerde de kullanabiliriz.
“Ben gelirim, yalnız yol parasını siz ödersiniz.”
“Söylediklerine inanmıyorum, ancak benim yapabileceğim bir şey yok.”
cümlelerinde altı çizili sözcükler “fakat” anlamına geldiklerinden bağlaç olarak kullanılmışlardır.
Bunların dışındaki edatları cümlelerle gösterelim.
“Buz gibi suyu vardı bu dağların.”
“Bu kitabı geri vermek üzere alabilirsiniz.”
“Aslında onu tanımıyor değilim.”
“Sabaha karşı kapı usul usul açıldı.”
“Şimdiye dek tek bir gün bile dediğin gibi davranamadı.”
“O günden sonra onu bir daha görmedim.”
“Senin bu inadın yüzünden aç kalacağız.”
“Ben oyumu senden yana kullandım.”
BAĞLAÇ
Kendi başına bir anlamı olmayan, cümlede eş görevli söz ya da söz öbeklerini hatta cümleleri birbirine bağlayan sözcüklerdir. Bağlaçlar edatlardan farklı olarak cümle içinde bağladıkları sözlerin görevlerinde herhangi bir değişme yapmazlar, cümleden çıkarıldıklarında anlamda değişme olsa bile bozulma olmaz.
Kimi bağlaçlar bağlayacakları sözcüklerin arasında kullanılır.
“Çiçekçiden karanfil ve gül aldım.”
Bazı bağlaçlar ise bağladıkları sözcük sayısınca artarak kullanılır. Cümleye değişik anlamlar katar.
“Bana ne kalem ne defter verdiler.” (hiçbiri)
“Bana hem kalem hem defter verdiler.” (hepsi)
Bazı bağlaçlar da cümleleri bağlamakla görevlidirler. Bunlar tek yüklemle kullanılamazlar.
“Mademki o bunu biliyor...”
sözü yüklemi olmasına rağmen anlamca tamamlanmış bir cümle değildir. Çünkü altı çizili bağlaç cümlede başka bir yüklemi daha gerekli kılıyor. Yani cümle;
“Mademki o bunu biliyor, niçin yanında konuşmuyoruz?”
şeklinde tamamlanabilir. Aynı özelliği aşağıdaki altı çizili bağlaçlarda da görebiliriz.
“Kitabı aldı, fakat bir daha geri vermedi.”
“Bilmiyorum, çünkü bu konuya çalışmadım.”
“Kimse onu dinlemiyor, oysa anlattıkları çok ilginç.”
“Gelecek, ama davet edilmeyi bekliyor.”
“Koşarak gara geldi, lakin tren gitmişti.”
“Yemek çok güzeldi, üstelik tatlı da yapmışlardı.”
“Okulu bitirdi, hatta dereceye bile girdi.”
Bazı bağlaçlar ise bir sözcük olmaktan çıkmış, bir söz öbeği haline gelmiştir.
“Herkes onunla alay ediyordu, ne var ki o bunu hiç önemsemiyordu.”
“Verdiği görevi yapamayacağımı anlayınca bana yardıma geldi; ne de olsa o halden anlayan biriydi.”
Bu bağlaçların dışında özelliği olan, yazımı yönünden eklerle karışan bağlaçlar da vardır. Bunların en önemlileri “de” ve “ki” bağlaçlarıdır.
“De” bağlacı
Cümlede başka şeylerin de olduğu anlamını veren ya da çekimli fiillerden sonra gelen “de”ler bağlaçtır. Kendinden önceki sözcükten ayrı yazılır, kendinden sonra hiçbir ek almaz. Cümleden çıkarıldığında cümlenin anlamı bozulmaz, ancak biraz daralır. Hal eki olan “-de” eki ise yer ve zaman bildirir, cümleden hiçbir zaman çıkarılamaz.
“Bahçede meyve ağaçları da vardı.”
cümlesinde “Bahçede” sözündeki “-de” hal ekidir. Çünkü yer bildiriyor; “nerede” sorusuna cevap veriyor. “meyve ağaçları da” sözündeki “da” bağlaçtır.
Çünkü cümlede ağaçlardan başka şeylerin de olduğunu bildiriyor. Ayrıca,
“Bahçe meyve ağaçları da vardı.” dediğimizde anlam bozulduğu halde, “Bahçede meyve ağaçları vardı.” cümlesinde anlam bozulmaz.
“Size geldim de seni bulamadım.”
“Çok çalıştı da kazandı.”
“Ki” bağlacı
Türkçede iki tür “ki”nin olduğunu biliyoruz. İsmin yerine geçene ve sıfat görevinde bulunana, ilgi eki denir. Bağlaç görevinde bulunan “ki” daha çok, açıklama yapılırken kullanılır ya da çekimli fiillerden sonra gelerek cümleye değişik anlamlar kazandırır. Daima ayrı yazılır ve kendinden sonra hiçbir ek almaz.
“Baktı ki çalışmak zor, işi bıraktı.”
“Bildiğini anlat ki gerçekleri görelim.”
“Üsküdar ki en eski yerleşim yerlerindendir, hala çok sakindir.”
cümlelerinde “ki”ler bağlaçtır.
“De” ve “ki” bağlaçları daha çok yazım kurallarında sorulur.
“İse” bağlacı
Cümlede daha çok karşılaştırma anlamı veren bir bağlaçtır. Bazen kendinden önceki sözcüğe eklenerek kullanılır.
Örneğin;
“ Hediyeyi annem beğendi, babamsa hiç önemsemedi.”
cümlesinde altı çizili ek bağlaçtır. Bu bağlacı şart anlamı veren “-se, -sa” ekiyle karıştırmamalıyız. Şart anlamı veren ek kendinden sonra ek aldığı halde, bağlaç, kendinden sonra hiç ek almaz. Üstelik şart anlamı da vermez.
“Sattıkları ev bu ev ise satın alalım.”
cümlesinde “ise” şart anlamında olduğu için bağlaç değildir. Ancak;
“Sattıkları bahçe güzeldi, ev ise pek işe yaramazdı.”.
cümlesindeki “ise” bağlaçtır. Çünkü şart bildirmeyip karşılaştırma bildiriyor.
ÜNLEM
Kendi başına bir anlamı olmayan, söz içinde, sevinme, korku, özlem, kızma gibi duyguları anlatan ya da seslenme bildiren sözcüklerdir. Söyleyişe göre anlam değişmesine uğrar.
– Yoo, ona dokunma!
– Eh, ben sana gösteririm!
– Ah haddini bilmez!
cümlelerindeki altı çizili sözcükler ünlemdir.
C - FİİLLER
FİİL (EYLEM)
Fiiller, kalıcı kavram ya da varlıkları karşılamaz. Bunlar hareketleri, oluşları, durumları karşılar. Mastar halinde bir hareketin adı olurlar: “yürümek, olmak, düşünmek vs.”
FİİL ÇEKİMİ
Fiillerin kip ve şahıs bildirecek biçimde düzenlenmesine denir. Bir çekimde kip mutlaka bulunur, ancak şahıs bazen bulunmayabilir. Çekimin daha iyi anlaşılabilmesi için “kip, zaman, şahıs” kavramlarının bilinmesi gerekir.
Fillerde Kip
Eylemlerin bir hareketi, oluşu, durumu ortaya koyuşu farklı şekillerde olur. Bazen bunlar bir başkasına haber verme şeklinde aktarılır, bazen bir koşula bağlanır, bazen istenen bir durum anlatılır. Buna fiilin kipi denir.
Türkçe’de kipler iki grupta incelenir. Bunlar haber kipleri ve dilek kipleridir.
1. Haber (Bildirme) Kipleri
Fiilin çekiminde kesin bir zaman ifadesi varsa, fiil haber kipindedir. Biz bunu fiilin çekimini adlandırırken açıklarız aslında. Örneğin; “gelecek” fiilinin çekimini söylerken “gelecek zamanla çekimlenmiş” deriz. İşte çekimi adlandırırken “zaman” ifadesini kullanıyorsak fiilin kipi “haber kipi”dir.
Bu kipin beş çekimi vardır. Bunları çekimleriyle birlikte gösterelim.
a. Bilinen Geçmiş Zaman (-di’li)
Eylemin yapılışının kesin olarak bilindiğini gösterir.
I. Tekil Şahıs al - dı - m
II. Tekil Şahıs al - dı - n
III. Tekil Şahıs al - dı
I. Çoğul Şahıs al - dı - k
II. Çoğul Şahıs al - dı - nız
III. Çoğul Şahıs al - dı - lar
fiil kip eki şahıs eki
Görüldüğü gibi fiiller altı şahsa göre çekimlenir. Bundan sonraki çekimlerimizde sadece örnekleri yazacağız; şahıs sırasını siz bu örneğe göre belirleyin.
b. Öğrenilen Geçmiş Zaman
Bildirilen işin yapıldığını, başkasından duyma şeklinde ifade eden çekimdir.
al - mış - ım al - mış - ız
al - mış - sın al - mış - sınız
al - mış al - mış - lar
“-miş” eki her zaman başkasından duyulma anlamı taşımayabilir.
“Elin kanamış, ne yaptın yine?”
cümlesinde “-mış” eki görülen bir durumu anlatmaktadır.
“Sıcak sobanın başında uyuyakalmışım.”
cümlesinde ise sonradan farkına varılan bir durum anlatılmaktadır.
c. Şimdiki Zaman
Eylemin söylendiği anla yapıldığı ânın bir olduğunu gösterir.
Çalış - (ı)yor - um Çalış - (ı)yor - uz
Çalış - (ı)yor - sun Çalış - (ı)yor - sunuz
Çalış - (ı)yor Çalış - (ı)yor - lar
Parantez içinde gösterilen ses, ünlüyle biten fiillerde görülmez: “uyu - yor”
Fiile şimdiki zaman anlamı veren, hatta “-yor” ekinden daha kesin bir biçimde “işin üzerinde olma” anlamını veren bir diğer ek de “-makta, -mekte” ekidir. Mastar ekiyle “-de” hal ekinin kaynaşmasından oluşan bu ek günümüzde tamamen şimdiki zaman anlamı veriyor.
Gel - mekte - y - im
Gel - mekte - sin
Gel - mekte
Gel - mekte - y - iz
Gel - mekte - siniz
Gel - mekte - ler
Hatta bazı kullanımlarda bu ekin “-mada, -mede” şekillerine dönüştüğü görülür.
“Ölüm indirmede gökler, ölü püskürmede yer”
dizesinde altı çizili fiiller bu şekilde çekimlenmiştir.
d. Gelecek Zaman
Eylemin, söylendiği andan sonra yapılacağını ifade eder.
Sor - acak - ım (soracağım)
Sor - acak - sın
Sor - acak
Sor - acak - ız (soracağız)
Sor - acak - sınız
Sor - acak - lar
e. Geniş Zaman
Fiilin herhangi bir zamanda yapılabildiğini gösterir.
Koş - ar - ım
Koş - ar - sın
Koş - ar
Koş - ar - ız
Koş - ar - sınız
Koş - ar - lar
2. Dilek (isteme) Kipleri
Bu kiplerde zaman anlamı yoktur. Örneğin; “gitmeliyim” sözünde bu işin ne zaman yapılacağı değil, gitmenin arzu edildiği anlatılmak isteniyor. Dilek kiplerinin dört çekimi bulunuyor.
a. Gereklilik Kipi
Eylemin yapılması gerektiğini anlatan kiptir. Bazen cümleye ihtimal anlamı da katabilir. Ancak daha çok zorunluluk bildirir.
Sor - malı - y - ım
Sor - malı - sın
Sor - malı
Sor - malı - y - ız
Sor - malı - sınız
Sor - malı - lar
“Bu yazıyı iki saatte bitirmeliyim.” cümlesinde gereklilik,
“Şimdiye dek eve gelmiş olmalı.” cümlesinde ihitimal anlamı verir.
b. Şart Kipi (Dilek- Koşul)
Bazı cümlelerde dilek, bazılarında koşul anlamı katan fiil çekimidir.
Bul - sa - m
Bul - sa - n
Bul - sa
Bul - sa - k
Bul - sa - nız
Bul - sa - lar
“Şu okul bir bitse de rahatlasak.” cümlesinde istek,
“Kapıyı açsa beni görecekti.” cümlesinde koşul anlamı verir.
c. İstek Kipi
Eskiden çok kullanılan ancak günümüzde oldukça sınırlı bir kullanım alanı bulunan fiil kipidir. “-a, -e” eki kullanılarak yapılır.
Bil - e - y - im (-eyim)
Bil - e - sin
Bil - e
Bil - e - lim
Bil - e - siniz
Bil - e - ler
Bunlardan en çok birinci tekil ve birinci çoğul şahıslar kullanılır.
“Son yazdığım şiiri getireyim.”
“Anlat da neler olduğunu, biz de bilelim.”
cümlelerinde bu kipi görüyoruz.
d. Emir Kipi
Eylemin yapılması gerektiğini buyruk şeklinde bildiren çekimdir. Birinci tekil ve birinci çoğul şahsın emir çekimi yoktur. Emir kipinin çekimi şahıs ekleri ile yapılır.
----- -----
gel gel - in (gel - iniz)
gel - sin gel - sin - ler
Görüldüğü gibi emir kipinin birinci tekil ve birinci çoğul şahıslarında çekimi yoktur.
“Yarın bize biraz erken gel.”
“Çıkın odadan hepiniz.”
cümlelerinde altı çizili fiiller emir kipiyle çekimlenmiştir.
Fiil Çekimlerinde Olumsuzluk
Fiillerin olumsuz biçimleri, kip eklerinden önce “-ma, -me” olumsuzluk ekinin getirilmesiyle yapılır.
Koş - tum
Koş - ma - dı - m.Gel - miş - sin
Gel - me - miş - sinBırak - acak
Bırak - ma - y - acakSor - malı - y - ım
Sor - ma - malı - y - ımOlumsuz çekimde tek özel durum, geniş zamanın çekiminde görülür.
Bunda olumsuzluk eki, zaman eki ve şahıs eki tamamen kaynaşmış durumdadır.
Bil - ir - im
Bil - ir - sin
Bil - ir
Bil - ir - iz
Bil - ir - sin - iz
Bil - ir - ler
Bil - mem
Bil - mezsin
Bil - mez
Bil - meyiz
Bil - mezsiniz
Bil - mezler
Fiil Çekiminde Soru
Fiil çekiminin soru şekli “mı, mi” ile yapılır. Buna soru eki diyenler olduğu gibi soru edatı diyenler de vardır. Fiil çekiminde “mi” bazen kip ekiyle şahıs eki arasında, bazen şahıs ekinden sonra gelir.
Geldin
Gelmişiz
Geliyorsun
Gelmeliyim
Gitsek
Gideyim
Geldin mi?
Gelmiş miyiz?
Geliyor musun?
Gelmeli miyim?
Gitsek mi?
Gideyim mi?
altı çizili çekimlerde şahıs ekinden sonra diğerlerinde kip ve şahıs ekleri arasına girmiştir.
